Ngày 19/8/1945 dưới sự lãnh đạo của Đảng và Bác Hồ kính yêu, cuộc Tổng khởi nghĩa giành thắng lợi ở Hà Nội, sau đó lan rộng giành thắng lợi trong cả nước, đập tan ách thống trị của thực dân phong kiên, giành chính quyền về tay nhân dân. Cùng với việc thiết lập chính quyền cách mạng trong cả nước, các tố chức đầu tiên của Công an nhân dân được thành lập ở cả ba miền: Sở Liêm phóng ở Bắc Bộ; Sở Trinh sát ở Trung Bộ và Quốc Gia tự vệ cuộc ở Nam Bộ. Lực lượng tiền thân của Cơ quan điều tra trong CAND cũng được ra đời và hình thành từ đây.

Ngày 31/12/1951, Bộ Nội vụ ( nay là Bộ Công an) đã quyết nghị thành lập Phòng Chấp pháp thuộc Ty Bảo vệ chính trị - Nha Công an Trung ương

Trước yêu cầu nhiệm vụ phá tế, trừ gian, diệt ác, trấn áp bọn phản cách mạng, bảo vệ căn cứ cách mạng, bảo vệ cơ quan của Đảng, Chính phủ, phát hiện và trừng trị các tổ chức phản động, bảo vệ tính mạng, tài sản của nhân dân. Ngày 31/12/1951, Bộ Nội vụ ( nay là Bộ Công an) đã quyết nghị thành lập Phòng Chấp pháp thuộc Ty Bảo vệ chính trị - Nha Công an Trung ương, ở Công an các Liên khu thành lập Ban Chấp pháp thuộc Phòng Bảo vệ chính trị, với nhiệm vụ bắt, hỏi cung các đối tượng thuộc các vụ án. Đây là sự kiện quan trọng, đánh dấu sự ra đời, hình thành và phát triển của lực lượng điều tra chuyên trách của Công an nhân dân.

Ngay từ khi được thành lập, lực lượng Chấp pháp đã thực hiện chức năng tham mưu cho lãnh đạo Nha Công an Trung ương về công tác điều tra xét hỏi, phân biệt rõ thực, hư, nặng, nhẹ để xét xử cho đúng chính sách của Đảng và Chính phủ. Mặc dù mới ra đời, lực lượng còn mỏng, điều kiện, trang bị phương tiện còn thiếu, nhưng lực lượng Chấp pháp đã nỗ lực vươn lên, điều tra làm rõ nhiều vụ án gián điệp, phản động, có tổ chức, hoàn thiện các thủ tục tố tụng đưa ra xét xử công khai, kịp thời giáo dục, răn đe tội phạm, đập tan nhiều âm mưu, hoạt động chống phá của bọn Việt gian phản động, giữ vững trật tự trị an khu căn cứ cách mạng, vùng tự do, cùng với các lực lượng trong Công an nhân dân Việt Nam, điển hình: vụ "Liên tôn, liên minh" ở Thanh Hóa; vụ E Ly (Pháp) hoạt động gián điệp ở Ninh Thuận; vụ "Nhân văn giai phẩm" ở Hà Nội; vụ bạo loạn ở Đông Văn, Hà Giang; vụ "Tân Phong cách mạng hội" ở Hà Nội, Hà Đông, Hưng Yên, Hải Phòng...góp phần quan trọng vào chiến thắng lịch sử Điện Biên Phủ, chấn động địa cầu, đưa cuộc kháng chiến chống Pháp của nhân dân ta đến thắng lợi.

Văn phòng Cơ quan CSĐT Bộ Công an tổ chức Lễ cất nóc công trình trụ sơ Cơ quan CSĐT Bộ Công an tại xã Mỹ Hưng, TP Hà Nội (tháng 02/2025)

Trong kháng chiến chống Mỹ cứu nước

Trong kháng chiến chống Mỹ cứu nước, lực lượng Chấp pháp đã tích cực phối hợp với các lực lượng nghiệp vụ khác chủ động, liên tục đấu tranh khám phá hàng trăm vụ án gián điệp, gián điệp biệt kích, tổ chức phản động. Đồng thời phát động quần chúng tham gia công tác bảo mật phòng gian trên mọi lĩnh vực, hoạt động của xã hội. Kết quả, nhiều vụ án phản động đã được lực lượng Chấp pháp tiến hành điều tra, làm rõ, xử lý triệt để, phục vụ mở rộng công tác đánh địch của lực lượng trinh sát, ngàn chạn, làm thất bại âm mưu và kế hoạch "Bắc tiến" của Mỹ ngụy; trực tiếp thụ lý điều tra hàng ngàn vụ án, chuyên án, trong đó nhiều vụ án kinh tế, hình sự lớn phục vụ kịp thời việc thực hiện các chủ trương, chính sách của Đảng; hỗ trợ các đơn vị nghiệp vụ khác rà soát, phát hiện những đối tượng còn sót lại chưa được cải tạo, đưa đi tập trung cải tạo, điển hình: Điều tra, khám phá Vụ bạo loạn ở Đồng Văn, Hà Giang, ở Pha Long, Lào Cai; Vụ hoạt động phỉ ở vùng Đông Bắc khu vực từ Bắc Giang đến Hải Dương; Vụ án Ngô San Trung và đồng bọn ở Tổng cục Lương thực tham ô tài sản XHCN; Vụ án Trương Việt Hùng, Chủ nhiệm Văn phòng Nông nghiệp có hành vi giết người v.v... 

Những thành tích trên đã góp phần cùng lực lượng trong CAND hoàn thành xuất sắc bảo vệ an ninh chính trị, trật tự an toàn xã hội, phục vụ có hiệu quả hai nhiệm vụ chiến lược của Đảng: Xây dựng chủ nghĩa xã hội ở miền Bắc và đấu tranh giải phóng miền Nam thống nhất đất nước.

Sau năm 1975

, nhất là trong những ngày đầu thống nhất đất nước, tình hình an ninh chính trị, trật tự xã hội ở các vùng mới giải phóng hết sức phức tạp. Một số đối tượng ngụy quân, ngụy quyền và các loại phản động khác hoạt động chống phá cách mạng quyết liệt. Các thế lực thù địch, phản động tiếp tục tiến hành các hoạt động gián điệp, chiến tranh tâm lý, kích động gây rối, bạo loạn hòng lật đổ chế độ xã hội chủ nghĩa ở nước ta; trật tự an toàn xã hội rất phức tạp. Tình hình trên đặt ra cho lực lượng Công an nhân dân nói chung, lực lượng Chấp pháp nói riêng hết sức khó khăn, nặng nề. Nhưng dưới sự lãnh đạo của   Đảng ủy Bộ Nội vụ, lực lượng Chấp pháp đã phối hợp chặt chẽ, có hiệu quả với các lực lượng trong và ngoài Ngành Công an, tích cực tham mưu, chủ động xây dựng các phương án, kế hoạch điều tra xử lý kịp thời các âm mưu, hoạt động gián điệp, chiến tranh tâm lý, kích động gây rối, đấu tranh xử lý nghiêm các vụ án xâm phạm tính mạng của nhân dân và tài sản của Nhà nước và nhân dân.

Từ tháng 8/1978 đến tháng 3/1979, chiến tranh Biên giới phía Tây Nam và phía biên giới phía Bắc xảy ra, trong giai đoạn này nhiệm vụ bảo vệ an ninh chính trị, trật tự an toàn xã hội ngày càng diễn biến phức tạp, các thế lực thù địch trong và ngoài tiếp tục hoạt động chống phá, bọn tội phạm hình sự tăng cường hoạt động gây mất an ninh trật tự, tình hình trên đặt ra yêu cầu, nhiệm vụ bảo vệ an ninh chính trị, trật tự an toàn xã hội cho toàn lực lượng CAND.

Đ/c Thiếu tướng Trần Văn Toản, Phó Chánh Văn phòng Cơ quan CSĐT Bộ Công an, Phó Chánh Văn phòng Iterpol Việt Nam cùng đại biểu dự Hội nghị song phương Việt Nam – Hà Quốc (tháng 5/2025)

Để nâng cao hiệu quả, chất lượng công tác phòng, chống các loại tội phạm mang tính chuyên sâu, chuyên nghiệp. Ngày 12/6/1981, Hội đồng Chính phủ ra Nghị định số 250/CP quy định nhiệm vụ, quyền hạn và tổ chức của Bộ Nội vụ (nay là Bộ Công an) gồm: Tổng cục An ninh nhân dân, Tổng cục Cảnh sát nhân dân, Tổng cục Xây dựng lực lượng Công an nhân dân, Tổng cục Hậu cần Công an nhân dân.

Theo đó, Cục Chấp pháp được bố trí thành: Cục An ninh điều tra xét hỏi trực thuộc Tống cục An ninh nhân dân và Cục Cảnh sát điêu tra xét hỏi trực thuộc Tổng cục Cảnh sát nhân dân. Ở Công an cấp tỉnh có Phòng An ninh điều tra xét hỏi và Phòng Cảnh sát điều tra xét hỏi. Công an cấp huyện có Đội Cảnh sát điều tra xét hỏi. Đây là một sự kiện quan trọng, là bước ngoặt đánh dấu sự trưởng thành của lực lượng điều tra xét hỏi, trở thành lực lượng điều tra chuyên trách theo Tố tụng hình sự của lực lượng An ninh nhân dân và lực lượng Cảnh sát nhân dân trong Công an nhân dân Việt Nam.

Lực lượng Cảnh sát điều tra đã phát huy vai trò sứ mệnh của mình, điều tra, khám phá nhiều chuyên án, vụ án, góp phần giữ vững an ninh chính trị, trật tự, an toàn xã hội, điển hình: Lực lượng Cảnh sát điều tra đã trực tiếp điều tra, xử lý nhiều vụ án như: Vụ Tạ Đình Đề cùng đồng bọn cố ý làm trái chế độ, nguyên tắc quản lý kinh tế của Nhà nước ở Xưởng dụng cụ cao su thuộc Tổng cục Đường sắt - Bộ Giao thông vận tải; Vụ án Phạm Bá Ngọc và đồng bọn can tội cố ý làm trái, tham ô tài sản XHCN, đưa hối lộ ở Tổng công ty xuất nhập khẩu khoáng sản - Bộ Ngoại thương; Vụ án buôn lậu của tàu Ba Đình thuộc Công ty vận tải biển - TP.Hà Nội, đề nghị truy tố 30 tên, trong đó có 12 thủy thủ .v.v...

Hành lang pháp lý cho Cơ quan điều tra thực hiện tốt nhiệm vụ bảo vệ an ninh quốc gia

Từ năm 1986 đến nay, đất nước bước vào thời kỳ đổi mới, đẩy mạnh công nghiệp hóa, hiện đại hóa trong bối cảnh có nhiều khó khăn, các phần tử bất mãn, chống đối ra sức xuyên tạc chủ trương, chính sách của Đảng, Nhà nước ta. Tình hình trật tự an toàn xã hội diễn ra hết sức phức tạp và nghiêm trọng, bọn tội phạm hoạt động theo kiểu băng ổ nhóm, dùng vũ khí nóng thực hiện hành vi phạm tội; lợi dụng sơ hở thiếu sót của cơ chế quản lý kinh tế mới từ tập trung, quan liêu bao cấp sang nên kinh tế thị trường, bọn tư thương làm hàng giả, buôn bán hàng giả, buôn lậu gây rối loạn thị trường, lừa dối người tiêu dùng.

Để tạo hành lang pháp lý cho Cơ quan điều tra thực hiện tốt nhiệm vụ bảo vệ an ninh quốc gia, đảm bảo trật tự an toàn xã hội, phục vụ sự nghiệp phát triển kinh tế, xã hội của đất nước, vì cuộc sống bình yên của nhân dân. Ngày 28/6/1988, Bộ luật tố tụng hình sự đầu tiên của Nhà nước ta được thông qua tại kỳ họp thứ 3 Quốc hội khóa VIII. Ngày 04/4/1989, Ủy ban thường vụ Quôc hội ban hành Pháp lệnh tổ chức điều tra hình sự. Ngày 27/3/1992, Bộ trưởng Bộ Nội vụ ký các Quyết định quy định nhiệm vụ, quyền hạn và tổ chức của Cục Cảnh sát điều tra. Ở Công an cấp tỉnh có Phòng Cảnh sát điều tra, ở Công an cấp huyện có Đội Cảnh sát điều tra. Đây là một sự kiện tiếp tục đánh dấu sự trưởng thành của lực lượng điều tra trong CAND.

Đ/c Đại tướng Tô Lâm, Ủy viên Bộ Chính trị, Bộ trưởng Bộ Công an trao Cờ thi đua của Chính phủ cho Văn phòng Cơ quan CSĐT Bộ Công an (năm 2021)

Trên cơ sở chức năng, nhiệm vụ được giao, lực lượng Cảnh sát điều tra đã điều tra, xử lý kịp thời nhiều vụ án hình sự, kinh tế, tham nhũng, buôn lậu lớn góp phần bảo đảm trật tự an toàn xã hội, điển hình như: Chuyên án triệt phá tố chức tội phạm hoạt động theo kiêu "xã hội đen" ở Hà Nội do Dương Văn Khánh (tức Khánh trắng) cầm đầu và Vụ án do Trương Văn Cam (tức Năm Cam) cùng đồng bọn thực hiện tại TP Hồ Chí Minh; Vụ án Lã Thị Kim Oanh - Giám đốc Công ty tiếp thị đầu tư nông nghiệp cùng đồng bọn phạm tội tham ô, lừa đảo, cố ý làm trái, thiếu trách nhiệm gây hậu quả nghiêm trọng; các vụ buôn lậu và đưa, nhận hối lộ xảy ra ở Công ty Tân Trường Sanh; vụ cố ý làm lộ bí mật nhà nước, lợi dụng chức vụ, quyền hạn trong khi thi hành công vụ trong quá trình điều tra vụ án PMU18; vụ "Cố ý làm trái quy định của Nhà nước về quản lý kinh tế gây hậu quả nghiêm trọng xảy ra tại Tập đoàn Công nghiệp tầu thủy Việt Nam" (Vinashin)... Kết quả điều tra, xử lý các vụ án, chuyên án là những chiến công xuất sắc trong đấu tranh, trấn áp tội phạm, được Đảng, Nhà nước và nhân dân khen ngợi, đánh giá cao, góp phần tích cực vào việc giữ vững ổn định chính trị, đảm bảo trật tự an toàn xã hội, phục vụ đắc lực cho sự nghiệp đổi mới và phát triển đất nước.

Để đáp ứng yêu cầu nhiệm vụ phòng ngừa, đấu tranh các loại tội phạm, ngày 20/8/2004, Uỷ ban thường vụ Quốc hội đã sửa đổi, ban hành Pháp lệnh Tổ chức điều tra hình sự thay thế Pháp lệnh Tổ chức điều tra hình sự năm 1989. Cơ quan Cảnh sát điều tra được tách thành 04 đơn vị điều tra theo hướng chuyên sâu gồm: